
DILI, 09 marsu 2021 (TATOLI) – Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres “Lú Olo”, iha loron 26 fevereiru 2021, iha Palásiu Prezidénsia, Ai-tarak Laran, Dili, ofisiálmente promove Koronél Calisto dos Santos Coli “Coliati” ba postu Brigadeiru Jenerál (ho diviza fitun-ida).
Promosaun ne’e baze ba Estatutu Militár FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) foun ne’ebé aprova liuhosi dekretu – Lei númeru 33/2020/2 setembru.

Iha serimónia promosaun Postu Ofisiál Jenerál-Jenerais ne’e, PR Francisco Guterres “Lú Olo” promove Major Jenerál Tito da Costa Cristovão Lere Anan Timur ba Tenente Jenerál (Fitun-tolu), Brigadeiru Jenerál Domingos Raul “Falur Rate Laek” promove ba Postu Maiór Jenerál (Fitun-rua), Kapitaun Mar-de-e –Guerra Pedro Klamar Fuik promove ba postu Komodoro (Fitun-ida) no Koronél Calisto dos Santos Coli “Coliati” rasik promove ba Postu Brigadeiru Jenerál (Fitun-ida).
Notísia Relevante : Jornada Pedro Klamar Fuik ho postu Komodoro
Se maka Brigadeiru Jenerál Calisto dos Santos Coli “Coliati”?
Brigadeiru Jenerál Coliati, moris iha Suku Darulete, Postu Administrativu Liquiça Vila, Munisípiu Liquiça, iha tempu Timor Portugés, iha loron 10 agostu 1959.
Coliati nu’udar oan-mane hosi Francisco António Gomes dos Santos (aman) ho Jacinta Guterres Jesus Martins (inan) ho maun-alin na’in-tolu no feton na’in-rua.

Brigadeiru Jenerál Coliati kaben ho Lucia de Jesus Martins no iha oan na’in-neen (6); mane na’in-haat (4) no feto na’in-rua (2).
Iha tinan 1967, Coliati hahú nia eskola ensinu primária nian iha Colégio Infante de Sagres iha Maliana no remata iha 1971. Hosi tinan 1971 to’o 1973, nia eskola iha Ensinu Pre-Sekundária iha Eskola Industriál e Comercial Professor Silva Cunha iha Dili.
Bainhira funu hotu ka Timor restaura nia independénsia iha 20 maiu 2002, Coliati kontinua nia estudu iha Universidade da Paz (UNPAZ), Fakuldade Relasaun Internasionál.
Coliati foti lisensiatura hosi Wolongong University, New South Walles, Australia, liuhosi kooperasaun ho Australian Command and Staff College iha área Defense Management Study.
Iha 2003, Coliati tuir senior Leadership Course iha Canangra (Queensland, Australia) no hosi jullu 2004 to’o dezembru 2005, tuir kursu Estadu Maiór iha Australian Command and Staff College.
Notísia Relevante : Prezidente Repúblika halo promosaun ba postu ofisiál jenerál-jenerais
Iha 2008 nia enfrenta kursu avansadu estratéjia defeza (Advanced Security Strategic Study) nian iha Hawaii, Estadu Uninu Amerika no iha tinan tuir mai 2009 partisipa iha kursu UN Militarry Observer iha Port Dikxon Negri Sembilan, Malázia.

Iha fali tinan 2012, Coliati tuir kursu de Altos Estudos Estrategicos no Lideransa iha Lembaga Ketahanan Nasional Repúblika Indonézia (LEMHANAS). Além de formasaun iha área militár, Coliati mós partisipa iha eventu internasionál oioin iha nivel rejionál no internasionál.
Inkorporasaun iha fileira FALINTIL
Bainhira akontese golpe hosi partidu UDT (União Democratico de Timorense) iha loron 11 Agostu 1975 no mosu funu sivíl entre UDT ho FRETILIN, Coliati integra ona iha fileira FALINTIL hanesan Arma Branca/Eskritóriu iha Kompañia Estrela ne’ebé harii iha Suku Darulete, Liquiça, iha setembru 1975, hodi halo operasaun hasoru forsa UDT nian ne’ebé konsentra iha área Fazenda Algarve, Liquiça hafoin rekua hosi Palapaso, Dili.
Iha meadu 1977 to’o 16 abríl 1979, Coliati nu’udar soldadu komandu gerrilleiru iha kompañia Brigada de Choque ne’ebé baze rezisténsia iha Fronteira Norte iha pelotaun de eskolta ba Saudozu Komisáriu Polítiku, Helio Pina “Mau-Cruma”.
Bainhira Saudozu “Mau-Cruma, mate iha loron 16 abríl 1979, Coliati hetan kaptura hosi forsa TNI (Tentara Nasional Indonesia) Batallaun 744, Kompi B hodi la’o hamutuk ho TNI hanesan TBO (Tenaga Bantuan Operasi) to’o finál agostu 1979.
Faze klandestina

Iha 1984, Coliati formalmente hola parte iha estrutura Frente Klandestina (CRRN) nu’udar vise sekretáriu ba Órgaun Koordenadór Rejionál (OCR) Dailor, Liquiça.
Iha novembru 1990, TNI kaptura fila-fali Coliati no tama iha p rizaun ka komarka Caicoli, Dili.
Nia sai hosi komarka kontinua detensaun iha NUSRA BAKTI no sai hosi NUSRA BAKTI kontinua detensaun preventiva iha KODIM (Komando Distrik Militer) 1638 iha Liquiçá to’o dezembru 1993.
Iha 23 dezembru 1993, Saudozu Sub-Xefe Estadu Maiór FALINTIL, Nino Konis Santana, eleitu Coliati nu’udar Vise-Sekretáriu ba Órgaun Diretiva Rejionál (ODIR) 13 Setembru Liquiça iha estrutura CNRM (Conselho Nacional Resistençia Maubere).
Iha 15 janeiru 1994, Coliati asume responsabilidade nu’udar Órgaun Diretiva Rejionál (ODIR) iha Liquiçá hosi Komandante Sub-Xefe Estadu Maior FALINTIL, Nino Konis Santana.
Bainhira Indonézia foti-ain hosi Timor-Leste iha 1999, Colati sai hanesan ofisial ligasaun FALINTIL ho forsa INTERFET iha setór Oeste nian no tuir mai sai nu’udar asistente sekretáriu FALINTIL iha akantonamentu Aileu.
Hosi dedikasaun no matenek, Coliati promove ba adjuntu diretór ba asuntu rekrutamentu membru FALINTIL-Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) iha Aileu.
Iha ultima reuniaun Komandu da Luta iha Área Debu iha Munisípiu Viqueque iha tinan 1998, Coliati nomeadu nu’udar Segundu Vise-Sekretáriu Rejiaun IV ho pozisaun nu’udar responsavel ba asuntu polítiku no militár Unidade Fronteira Súl to’o konsentra iha Akantonamentu Aileu iha 2000.
2000-2001, Coliati asume kargu nu’udar Asistente ba Diretór Primeiru Rekrutamentu FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) iha Aileu hamutuk ho Ekipa hosi Portugál.
Estrutura F-FDTL

Iha tinan 2001, Coliati promovidu ba Postu Majór Infantaria no 2002 okupa pozisaun xefe operasaun/S-3 iha Primeiru Batallaun F-FDTL iha Lospalos.
2003, Coliati okupa pozisaun nu’udar segundu komandante ba Sentru Instrusaun Metinaro no iha 2006 nu’udar Xefe Operasaun/J-3 iha Kuartél Jenerál F-FDTL iha Tasi-Tolu.
Iha fevereiru 2008, iha Situasaun Estadu de Sítiu, Coliati nomeadu nu’udar Komandante Operasionál ba operasaun HALIBUR (Joint Operation Commander) hodi re-estabelese Estabilidade Nasionál no buka tuir ka kaptura grupu petisionáriu sira ne’ebé lidera hosi matebian Major Alfredo Reinado Alves ho Tenente Gastão Salsinha hodi mai responsabiliza sira-nia aktu perante justisa.
Iha 2009 to’o juñu 2014, nomeadu nu’udar komandante Komponente Terrestre ho Postu Tenente Koronél no iha janeiru 2013 to’o juñu 2014 nu’udar Xefe Gabinete ba Jenerál CEMGFA.
Iha juñu 2014 to’o agostu 2018, Coliati nu’udar Adidu Defeza Timor-Leste nian ba Australia.
Hahú hosi outubru 2018, Coliati simu pose hosi Prezidente Repúblika nu’udar Xefe Estadu Maiór ba F-FDTL.
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Francisco Simões