(In Memoriam, 11 Janeiru 1952 – 5 Setembru 2019)
DILI, 5 setembru 2019 (TATOLI)—Aman Lalehan iha leten no aas, tuur iha lalehan nia kadunan, hana tun rama-oan hanaran “Rama Metan” monu loos [moris] iha rai-lulik Atsabe-Ermera iha 11 Janeiru 1952. Ohin, Kinta (5 Setembru 2019), iha sala ICU iha Hospital Nasionál Guido Valadares, Bidau, Dili, Maromak dada hikas Ninia rama-oan ne’e hodi kuda harii fali iha lalehan.
Rama Metan nia rama-tutun koñesidu ho luta-na’in ne’ebé harii RENETIL hodi kontribui ninia luta ba libertasaun nasionál. Iha livru “RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Título, Do Que Sem Pátria” ne’ebé eskritór Carlos Saky hakerek haktuir, “RENETIL nu’udar organizasaun moris espontânea de’it, katak la’ós hetan sujestaun husi órgaun rezisténsia ruma ka proposta husi ulun-boot rezisténsia nian ruma.”
Lider Rezisténsia no Komandante Falintil, Xanana Gusmão rasik, foin hatene RENETIL nia ezisténsia iha 1990 tanba RENETIL ho Xanana nia aniversáriu monu-hanesan iha loron 20 Juñu. Ba ida ne’e, Xanana manifesta ninia laran ksolok hodi hateten.
“Partikularmente ha’u agradese ho fuan tomak ba lia-fuan sira ne’ebé Kompañeiru LAHE-MAU [Lucas da Costa] husi Konsellu Kuradór, lori RENETIL nia naran. Ha’u-nia laran ksolok tebes bainhira hatene ha’u halo tinan ho RENETIL. Otas ne’ebé fahe ita hamosu identifikasaun ida: Funu-na’in tuan Patria nian ida ne’ebé hahoris oan sira loloos iha funu, no ha’u-nia laran ksolok liután rona katak ha’u iha ona bei-oan sira, tanis no hakilar ba Libertasaun Foho Ramelau,” dehan Xanana.
Iha tinan 15 ne’e nia laran, Xanana haktuir, loron 20 fulan Juñu sempre hanesan mós loron sira seluk. Dala ruma ladún lori ksolok no dala ruma la haree hetan, haluha lakon no dala ruma hanoin hetan iha kilat tarutu maka’as iha kombate balun. Karísimu Joven sira, ohin ba oin loron 20 fulan Juñu sei iha signifikadu seluk.
“Ha’u-nia oan sira nia moris, ha’u hanoin ha’u bele ona lori termu aluzivu ne’e. Koinsidénsia ka grasa … ha’u dehan destinu, tanba se moris ne’e akontese, realiza destinu ne’e. Karik destinu ne’e halai ba destinu Patria nian mak ita-nia destinu rasik… HA’U HO IMI RENETIL NIAN. Iha ne’e, ha’u la halo festa ba tinan, karisimu joven sira, maibé iha loron oin, ha’u sei komemora loron 20 fulan Juñu hamutuk ho imi iha hanoin no sei fakar matan-been ksolok nian iha komuñaun ho momentu solene sira ne’ebé liu, ne’ebé sei hakmaan mós ha’u-nia laran. No, karik se ha’u mate … “HAU NIA OAN DOBEN SIRA SEI BUKA TUIR HA’U-NIA RUIN,” dehan Xanana hanesan haktuir iha livru RENETIL nian be Saky hakerek.
Rama Metan ho maluk estudante sira harii RENETIL ho motivu hodi luta ba ukun-rasik-aan. Sira hamriik metin hodi luta ba injustisa ho violasaun direitu umanu oioin [oho, violasaun seksuál, ema lakon] ne’ebé Indonézia halo hasoru timoroan sira. RENETIL harii atu haboot mós sentimentu anti okupasaun Indonézia nian iha Timor-Lorosa’e. Buat hotu-hotu hakat husi espiritu, vontade luta, no dever atu defende direitu povu Timor-Lorosa’e nian mak ukun-án total no kompleta ba Timor-Lorosa’e.
RENETIL harii iha loron 20 fulan Juñu tinan 1988 Harii husi estudante na’in 10 ne’ebé estuda iha Denpasar, Bali. Estudante na’in 10 ne’ebé hanesan fundadór RENETIL nian mak Fernando de Araújo (La’ Sama), José A.M.X. Gonçalves (Si’ak), Lucas da Costa (Lahe Mau/Rama Metan), Carlos da Silva Lopes (Freezip/Radihka Saky), Agapito Cardoso (Mau Loco), Marciano Octávio Garcia da Silva (Chury Sakar Subar), Julio Abel Ribeiro) (Tae Tudak), João de Araújo (Mau Terus), Adolfo Fontes Soares (Mau Lamas) no João Cardoso Fernandes (Mau Riba).
Hamutuk ho ninia kompatriota sira ne’ebé harii RENETIL no luta manan Ukun Rasik-Aan, Rama Metan luta nafatin hodi hatuur-aan hanesan “INSPIRADOR EDUKASAUN” no sai “AMAN BA EDUKASAUN” liuhusi harii Universidade Dili (UNDIL) hafoin harii Universidade da Paz (UNPAZ) ne’ebé kontribui hodi hakonu ninia luta liuhusi edukasaun rau Reitór UNPAZ to’o nia iis kotu. Husi ninia hanoin neon badaen, husi ninia liman, husi universidade ne’ebé nia harii, nia konsege produs ona matenek-na’in timoroan atus ba rihun ne’ebé oras ne’e haknaar aan iha instituisaun estadu hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasionál.
Tanba ne’e, atu eduka ema sai ema ne’ebé matenek sai ema ne’ebé iha espiritu revolusionáriu makaas atu hatutan revolusionáriu hirak ne’e nia luta, Rama Metan ne’ebé idéntiku ho “INSPIRADOR EDUKASAUN” ne’e harii monumentu onradu ida [2018] ba ninia kompatriota Fernando “Lasama” Araújo iha resintu Universidade da Paz (UNPAZ) iha Surik Mas, Manleu, Dili, Timor-Leste, hodi fó onra ba Lasama nia luta no kontribuisaun ba independénsia no dezenvolvimentu iha Timor-Leste.
“UNPAZ dedika monumentu ne’e ba Lasama hanesan símbolu ida ba jerasaun foun sira. Ha’u espera katak monumentu foun ne’ sei sai hanesan motivasaun ida ba jerasaun foun sira atu halo tuir no serbisu makaas hodi dezenvolve sosiedade no nasaun sai nasaun no sosiedade ida ne’ebé moris di’ak iha loron aban. Nia espera estudante UNPAZ sei tuir Saudozu Lasama nia ain-fatin hodi kontribui ba liberdade no libertasaun nasionál,” dehan Lucas “Rama Metan” da Costa.
Iha biban ne’ebá, Rama Metan hateten, UNPAZ la forma rekursu umanus iha universidade ida ne’e. UNPAZ la hakarak estudante sira sai matenek de’it maibé sira sai revolusionáriu no halo kontribuisaun iha dezenvolvimentu nasionál tanba ida ne’e UNPAZ hakarak hori UNPAZ ne’e harii.
Entretantu, Prezidente Parlamentu Nasionál, Arão Noe, ne’ebé hola parte no inaugura monumentu Lasama nian ne’e, fó apresiasaun ba Retór UNPAZ, Rama Metan, ninia kontribuisaun hodi harii Monumentu Lasama iha resintu UNPAZ.
“Hodi Parlamentu Nasionál nia naran, ha’u mai iha ne’e atu inaugura monumentu ida ne’e ne’ebé dedika ba Saudozu Fernando “Lasama” Araújo, atu nune’e timoroan sira liuliu estudante ka juventude sira bele hanoin beibeik Lasama nia dedikasaun no kontribuisaun ba Timor-Leste nia independénsia ida ne’e,” dehan Prezidente Parlamentu Nasionál, Arão Noe.
Oras ne’e, ohin ba oin, memória sira ne’e sei hakerek metin iha ema ida-idak nia fuan laran. Ema ida-idak sei hanoin hikas Rama Metan ninia kontribuisaun ba luta liberta povu no rai Timor-Leste no luta hodi liberta timoroan sira liuhusi edukasaun, ho intensaun no objetivu ida de’it mak atu liberta ema hodi la sai tan ema ida nia atan, la sai tan atan, la sai tan atan iha nia rain rasik.
Ohin, Kinta (5 Setembru 2019), iha sala ICU iha Hospital Nasionál Guido Valadares, Bidau, Dili, Maromak bolu hikas “Rama Metan” ne’ebé Nia hatuur iha rai Atsabe, Ermera, Timor-Leste, ba hamutuk ho Nia iha reinu lalehan. Ohin, Rama Metan, ba hasoru ona “Na’in ba Rai no Lalehan” iha lalehan ninia kadunan ne’ebá ho fuan domin.
Ohin, Rama Metan entrega ona ninia livru luta no dedikasaun tomak ba rai Timor-Leste ne’e ba “Na’in Ba Rai no Lalehan” hodi rai hela iha biblioteka lalehan ninian. Anju no santu sira iha lalehan, hein katak, sira hotu sei lee Rama Metan nia livru ne’e ho ksolok. Katak, ita família no parente no kolega sira hanoin no hadomi tebes Rama Metan maibé Maromak hadomi liu nia, bolu nia lalais duke nia terus iha rai ne’e. Hakmatek ba! Deskansa ho hakmatek iha reinu lalehan! Adeus Rama Metan!
Jornalista: Cancio Ximenes
Editór : Rafy Belo
