iklan

EDUKASAUN, DILI, MUNISÍPIU

Loron Mundiál Ambiente, Labele Soe Lixu Arbiru!

Loron Mundiál Ambiente, Labele Soe Lixu Arbiru!

Ilustrasaun

DILI, (TATOLI) – Governu liuhusi Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente (MKIA) liuhusi Diresaun Nasionál Protesaun Biodiversidade, antes ne’e fó atensaun ba sidadaun hotu, tuir dekretu lei nú. 26/2012 lei baze ambientál artigu 7 (Sidadaun nia dever), kódigu penál 215 (Contra o ambiente), kódigu 217 (Contra flora e fauna) husu ba públiku atu labele soe sigaru rohan ne’ebé lakan hela husi kareta, motor ka transporte públiku.

Tuir mai, labele halo atividade sunu rai, halo to’os iha área subaun boot ka área sira besik subaun, labele tau ai-kose iha du’ut maran leten.

Labele soe lixu hanesan tisu, plástiku, masa mamuk, kaixa mamuk falun hahan nomós labele soe botir rahun hanesan serveza, kratingdaen nomós botir seluk tanba manas bele sunu du’ut maran.

Inklui, husu kolaborasaun sidadaun sira nian hodi kontribui hahalok pozitivu sira hodi asegura ambiente liliu biodiversidade Timor-Leste nian.

Maske nune’e, jornalista TATOLI observa katak lixu kontinua invade kapitál, fatin públiku balun, mezmu ekipa limpeza governu nian-Servisu Saneamentu Munisípiu Dili hamoos regularmente.

Nune’e, iha komemorasaun loron mundiál ambiente, ne’ebé kada tinan, realiza iha 5 juñu ne’e, MKIA liuhusi Diresaun Nasionál Protesaun Biodiversidade, hala’o atividade diseminasaun no sensibilizasaun ba estudante sira hodi komemora loron importante ida ne’e, inklui hala’o atividade limpeza.

“Hala’o workshop ki’ik balun para atu bele fahe, diseminasaun informasaun, depois halo asaun konkretu ida; limpeza jerál”, dehan diretór jerál meiu ambiente, João Carlos Soares, iha Eskola Tékniku Vokasionál (ETV), Bekora-Díli, segunda ne’e, iha marjen semináriu ba estudante sira, hodi akresenta lixu sai ameasa ba tasi.

Antes ne’e, Servisu Água no Saneamentu (SAS) Timor-Leste, hein katak evita lixu sira iha kapitál presiza tebes investimentu husi kompaña privadu sira, atu halo prosesamentu ba lixu sira ne’ebé konsentradu ona iha liseiru Tibar.

“Kuandu iha kompañia ruma mak hanoin investe, signifika lixu iha Dili laran no iha liseiru Tibar sei la iha tanba iha valór ekonómiku”, xefe departamentu saneamentu Munisípiu Dili, Domigos dos Santos Soriano, haktuir iha nia servisu fatin.

Nia esplika iha 2013, Kompañia Hopeseller servisu hamutuk ho governu Singapura hodi investe iha akua maibé fulan tolu de’it kompañia monu tanba lixu hirak ne’ebé Esporta karun tebes, nune’e kompañia seluk ladauk investe to’o agora, hodi rezultadu akua mamuk barak abandona hodi hafo’er ambiente.

To’o ohin loron realidade hatudu seidauk iha kompañia ne’ebé investe kona-ba lixu mezmu iha Timor haree katak lixu iha valór ekonomia. La’ós ida ne’e de’it, dós, akua no seluk tan bele resikla no sai fali buat ruma ne’ebé ita bele uza fali.

Basá, durante ne’e, lixu ne’ebé SAS rekolla kahur malu, iha plástiku, surat-tahan, besi no seluk tan hafoin lori ba lixeiru Tibar no sai estragadu de’it, ema la aproveita hodi benefísiu sira-nia aan liuhusi valór ekonómiku.

“SAS nia servisu mak rekolla fo’er lorloron, maibé komunidade mak ladauk iha konsiénsia hodi kontribui ba ambiente moos, enkuantu diresaun SAS sempre halo sosializasaun (sensibilizasaun) ba komunidade maibé sira seidauk kontribui di’ak oinsá tau lixu iha nia fatin”, nia dehan.

Hodi sujere: “Husu governu atu aloka orsamentu no rekruta rekursu umanu ne’ebé sufisiente atu halo servisu di’ak liutan iha área saneamentu”.

Nune’e mós, xefe senadu Fakuldade Medisina Siénsia no Saúde (FMSS), Adão do Carmo ba TATOLI hateten nu’udar estudante, tenke sai ezemplu ba komunidade, atu labele so’e fo’er arbiru, no sai modelu ba komunidade liuhusi dedikasaun.

“Presiza sai ezemplár ba komunidade kona-ba oinsá moris iha ambiente ne’ebé saudável”, tenik.

Estudante enfermajen, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) ne’e hatutan bainhira soe lixu la tuir nia fatin sei fó impaktu ba saúde, liliu iha tempu udan.

Impaktu ne’e mak hanesan fo’er barak halo intupidu ba bee no fó fatin ba susuk sira hodi moris no hada’et moras. Seluk, bainhira soe fo’er arbiru bele hamosu inundasaun iha tempu udan.

Tanba ne’e husu ba ministériu kompetente no komunidade katak organiza funsionáriu públiku atu halo limpeza no konsiénsializa aan atu kontribui ba ambiente saudável.

Senadu Adão do Carmo mós konsidera katak governu bele iha dekretu maibé nia implementasaun la sériu mak nia rezultadu sei la efetivu.

“Lei bele rihun ba rihun maibé implementasaun no kontrolu la sériu ne’e signifika ita la konsistente ho saida mak ita halo”, salienta.

Nune’e mós, senadu ne’e salienta komunidade laduun halo ona limpeza jerál tanba governu hanorin ka hatoman ona ho osan hodi komunidade halo limpeza.

“Lalika garantia komunidade halo limpeza jerál tanba ita hanorin ona ho serbisu  três doláres”.

Tanba ne’e, dala ida tan, xefe senadu FMSS, Adão do Carmo, sujere ba governu liliu ministériu kompetente atu organiza funsionáriu públiku no estudante sira atu bele halo limpeza jerál atu halo ambiente moos no ikus mai bele kontribui ba moris ne’ebé saudável.

Ba komunidade, presiza konsiénsializa ita-nia aan atu halo ambiente sai moos katak keta soe lixu arbiru maibé soe iha nia fatin.

“Tenke iha konsiénsia atu hamoos ambiente ne’ebé mak ita hela ba, atu nune’e ambiente bele moos, bele fó moris saudável mai ita hotu”, tenik.

Jornalista: Rafy Belo

Editora: Rita Almeida

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!