Hosi: Abé Barreto Soares
(Poeta, tradutór, múziku no intérprete)
“The caged bird sings
with a fearfull trill
of things unknown
but longed for still
and his tune is heard
on the distant hill
for the caged bird
sings for freedom.”
Maya Angelou, Poetiza Amerikana
Nu’udar onra no priviléjiu ida mai ha’u bainhira ha’u hetan fiar hosi belun Vitália Ze no Dadolin Murak atu hakerek prefásiu oan ida ne’e ba sira na’in rua nia obra poétika hamutuk sanulu resin hitu: poema sanulu resin neen iha lian Tétun no poema ida de’it maka iha lian Portugés, ne’ebé halibur iha antolojia ho títulu “Sé Mak Feto Ba Ó?”
Hakerek prefásiu ida ne’e, sai nu’udar buat ida-ne’ebé foin ba dahuluk iha ha’u-nia karreira literária durante ne’e, atu ko’alia kona-ba obra poétika, liliu obra poétika sira ne’ebé hakerek rasik hosi hakerek na’in timoroan sira. Ha’u haksolok tebes atu hala’o ha’u-nia kna’ar ida-ne’e, tuir fiar ne’ebé belun na’in rua fó tiha ona mai ha’u.
Tuir ha’u-nia observasaun ba istória literária Timor-Leste nian, antolojia poétika ida ne’e, ne’ebé foka nia atensaun espesiál ba tema kona-ba feto no kestaun jéneru, nu’udar antolojia poétika ida iha lian Tétun, ne’ebé foin dala uluk mosu iha ita-nia leet. Ha’u hato’o ha’u nia apresiasaun boot no parabéns ba Belun Vitália Ze no Belun Dadolin Murak, ne’ebé foti inisiativa hamutuk atu haklaken sira-nia obra poétika sira ba públiku, liuhosi publikasaun ida ne’e.
Ha’u apresia belun na’in rua nia kompriensaun no pasiénsia boot mai ha’u tanba ha’u lori tempu naruk loos, bainhira iha tempu ne’ebé hanesan, ha’u iha ha’u-nia preokupasaun maka’as ba moris uma-kain nian, moris profisionál nian no mós selu-seluk tan atu buka haka’as an hodi luku no mout ho kle’an iha sira na’in rua nia bee-lihun poétiku mak furak no fresku, ne’ebé sira oferese iha sira-nia antolojia.
Iha antolojia ida ne’e, Belun Vitália Ze (ne’ebé ha’u hahú hatene kona-ba nia dezde tinan 2015), bainhira nia involve án hanesan partisipante no manán na’in ida iha Kompeteisaun Hakerek Istória Timor, ne’ebé organiza husi ONG Timor Aid, no ha’u involve án iha kompetisaun ne’e hanesan membru juri ida), oferese mai ita obra poétiku hamutuk hitu; neen iha lian Tétun no ida iha lian Portugés. Interesante tebes mai ita atu apresia no observa obra sira-ne’e, ne’ebé hakerek hosi ema ida ne’ebé durante ne’e hetan rekoñesimentu barak liu nu’udar hakerek na’in proza nian ida.
Ho obra poétiku hitu ne’e, ha’u nota jeralmente katak Belun Vitália Ze buka atu mosu iha ita-nia leet, uza nia kaneta hanesan mákina filmajen nian ida hodi halo narasaun ho linguajen simples ba ‘filmajen dokumentáriu’ kona-ba lala’ok moris feto timoroan sira nian iha área rurál no urbana. Hanesan prozadora ida ne’ebé hakerek poezia, ha’u haree katak Belun Vitália Ze involve án emosionalmente iha filmajen ida ne’e: haklaken nia laran taridu, nia admirasaun, nia laran hirus, no sentimentu sira seluk tan kona-ba feto maluk timoroan sira-nia moris.
Pergunta retórika prinsipál sira mak furak, ne’ebé ha’u deskobre hosi ha’u-nia leitura ba poema sira-ne’e, bainhira Belun Vitália Ze lori ita mout iha reflesaun tuir mai ho nia poema “Sé Mak Feto Ba Ó?”
“…….
Sé mak feto ba ó?
Karik ó koko atu kompriende nia
Iha noin no neon?
Sá de’it mak ó hetan?
……”
Belun Dadolin Murak, ne’ebé durante ne’e kontinua mantein ninia prezensa iha klandestinidade to’o oras ne’e, oferese mai ita iha antolojia ida ne’e, poema sira hotu iha lian Tétun, hamutuk sanulu.
Ha’u haree katak, hosi poema sanulu ne’e, Belun Dadolin Murak barak liu mosu iha ita-nia leet, ho sentidu nu’udar hakerek-na’in no ativista ida ne’ebé haklaken nia protestu maka’as hasoru lala’ok aat ne’ebé hanehan feto maluk sira. Nia lori ita mout iha istória nakukun Timor-Leste nian: iha tempu Japonés no iha tempu Indonézia, no mós mout iha realidade kontemporánia ita-nia rain doben nian, iha oras ida ne’e.
Interesante atu nota katak, iha antolojia ida ne’e, Belun Dadolin Murak, ho nia kaneta poétika, hakarak konvida ita hotu atu hateke panorama lala’ok moris feto sira nian, la’os de’it iha rai-laran, maibé mós panorama lala’ok moris feto sira nian hosi rai-li’ur. Nia iha sentidu solidariedade maka’as ba lala’ok moris terus feto sira nian, tantu iha sírkulu nasionál no mós iha sírkulu internasionál.
Buat ida mak interesante tebes mós atu nota katak, aleinde Belun Dadolin Murak hatudu nia solidariedade maka’as ba feto sira-nia moris, nia mós hatudu nia solidariedade maka’as ba maluk “bere-manek” no “bui-feto” sira-nia moris.
Ho publikasaun ida ne’e, atu uituan ka barak, Belun Vitália Ze no Dadolin Murak rai hela tiha ona sira-nia ain-le’ut poétiku iha sira-nia karreira, mai ita hotu.
Ikus liu, ha’u hakarak hateten katak ha’u fiar tebes panorama poétiku Timor-Leste nian sei matak no buras liu-tan ho prezensa obra poétika sira hosi belun na’in rua ne’e, iha ita-nia leet. Ita husu boot katak sira-nia obra sira ne’e, sei inspira liu-tan hakerek-na’in otas nurak sira seluk rai Timor-Leste nian atu hakerek kona-ba tema ne’ebé hanesan, maibé hosi prespetiva seluk. Ne’e tanba hakerek poezia ne’e la’os “what to say” kona-ba buat ruma, maibé “how to say”, tuir saida maka poeta Inglés, A. E. Housman hateten.
Proficiat!
Fatuhada, Dili, janeiru-fevereiru 2019
