Sama Ain Fali Timór Hafoin Tinan Barak Husik Illa Ne’e

DILI, (TATOLI) – Sidadaun australianu na’in-rua ne’ebé uluk moris iha Timór, vizita fali illa ne’e ho motór durante loron sanulu no deskobre katak timoroan sempre fó benvidu ba ema rai-liur, laharee hanesan ema seluk no umilde tebes.

Aventureiru mota, Jung Ii Fi, ne’ebé moris iha Vikeke iha 1963 sente admiradu ba rai ne’ebé foin sama ain fali hafoin husik iha 1979. Katak bainhira mai Timór memória ki’ik ne’ebé iha mai fali.

“Ha’u foin mai fali, ha’u sente memoria ki’ik sira ne’e filafali mai. Ami volta Timór loron sanulu, sa’e foho aas liu iha Timór, Ramelau, no haree bee-tudak mota Bandeira ne’ebé kapa’as. Importante liu mak ita haree labarik ki’ik sira ne’e kapa’as, haree ita ne’e kontente, ko’alia ho sira fó benvindu tebes”, Jung konta iha El Lejendáriu, ohin.

Hale’u Timór ho morotizada husi 27 juñu to’o 5 jullu. Australianu ne’ebé sei hatene uitoan lia-tetun ne’e hatete Timór nia dalan ne’ebé agora Governu sei hadi’a, importante ba turizmu atu hahú hamoris ekonomia.

“Aban-bainrua sira halo hotu ne’e kapa’as lahalimar. Hanesan ami gosta sa’e motór ne’e dalan halo di’ak halo ami halai baruk”, Jung haktuir ho hamnasa.

Tuir nia Timór nia poténsia turizmu boot tebes bainhira infraestrutura di’ak hotu. “Ita iha ona eletrisidade, telemovel mós iha ona, internét iha ona, agora falta mak estrada de’it, bainhira di’ak ona ema iha konfiansa mai investe hodi dezenvolve turizmu”.

Tanba haree ona Timór ho motór durante loron sanulu, Tong kompromete bainhira bá Austrália sei hatete ba timoroan no kolega estranjeiru sira iha rai-liur tenke mai fali pasear iha ne’e, mai Dili mós furak.

“Hanesan ami gosta sa’e motór ne’e (fó volta) haree fatin barak, fatin sira karreta tama labele, fatin kapa’as, ema mós kapa’as. Ami iha liur ema sira dehan Timór ne’e hanesan ne’e hanesan ne’ebá, ha’u nunka fiar sira tanba ha’u hatene iha ha’u-nia laran, ita timoroan nunka hanesan ne’e. Ha’u mai fali iha ne’e ha’u sente gosta tebebes”.

Tong The, australianu ne’ebé mak uluk hela iha Atsabe (Ermera) haktuir mós dahuluk haree uma sira husi dook, antes tama Atsabe sente to’o ona iha uma. “Kuandu haree uma ne’e ha’u-nia mata-been sai, ne’e ita kontrola labele”, Tong dehan ho oin hamnasa.

Australianu na’in-rua mós hamutuk ho maluk kazál Tim Bordado no Nisa Bordado (moris iha Aileu iha 1968) vizita Timór tanba koñese aventureiru timoroan, Atanásio Viana (Boy Sabak), ne’ebé lori sira hodi haree paizajen ne’ebé tuir sira impresionante.

Jung haktuir bele mai Timór tanba gosta aventura no oan feto ne’ebé sempre husu istória sobre Timór iha tempu ki’ik. “Ha’u hakarak esplora no ha’u haree iha facebook Boy Sabak promove Timor-Leste barak liu, explore the undiscovered (esplora buat ne’ebé seidauk deskobre).

Nia hatutan timoroan haraik-an loos, benvidu tebes no sira laiha buat barak, mas sira kontente bainhira ko’alia ho sira no nasaun ne’e bonita tebes.

Momentu hanesan, Boy Sabak haktuir haree Timór ho motór hamutuk ho sidadaun australinu na’in-tolu no timoroan na’in-tolu ne’e hakarak hatudu ba ema rai-laran no liur katak fatin furak barak iha Timór, bele haree nia paizajen, kultura no istória.

“Hakarak dada turista sira mai ita-nia rai liuliu ba turizmu aventura, tanba agora daudaun haree ba ita-nia dalan maka aventura mak merese duni ho ita-nia kondisaun iha área rurál”.

Ho viajen furak ida ne’e no hela hamutuk ho abitante lokál, han, hemu, no toba iha rezidente nia uma maka haoin ida mak hamoris turizmu komunitária.

Jornalista: Maria Auxiliadora

Editora: Rita Almeida