DILI (TATOLI)- Ha’u hela iha ne’e, hasoru buat oi-oin. Osan la iha, hahan la iha. Sente laran moras bainhira ha’u-nia maun-nia oan sira boot hotu, sira duni sai tiha ha’u, husi Bebora. Ha’u terus tebes! Ha’u bele terus, maibé ha’u la ba husu hahan ba ema ida, esforsu aan hola fós haknauk hodi han, hodi sustenta ha’u-nia vida.
Haklaken vulnerável Domingas dos Santos ho tanis no laran triste ba jornalista sira, iha aldeia Manufuik-Aitarak laran, suku Kampung Baru, iha fim-de-semana ne’e hodi konta tuir nia moris.
Moris nu’udar faluk, kbiit laek, kondisaun uma ne’ebé taka ho kalen feruzen, didin ho kaleng no triplet ku’ak, avó Domingas nia odamatan nafatin la taka ba nia família sira, liu-liu nia subriñu sira maske nia sujere buka rasik han no hemu.
“Ha’u na’in buka ha’u nian hodi han hemu rasik. Ha’u hanoin buat hotu-hotu difísil ba ha’u. Kanku ne’e iha ona, foin ha’u sente ba di’ak oituan,” haktuir avó Domingas, ne’ebé durante ne’e hatutan nia moris ho kankun ne’ebé kuda hale’u iha nia hela fatin ne’e.
“Ha’u ku’u kankun to’o agora de’it,” hatutan avó Domingas, oan daruak husi maun-alin na’in tolu, maun Pedro Manuel monteiro, komandante pelotaun iha 1975 (mate tanba inimigu tiru ho bazoka iha Aileu) no Isabel dos Santos, iha Likisa hamutuk ho inan agora.
Moris la fásil, situasaun moris komplikadu, kondisaun la favorese lori vulnerável Domingas dos Santos, maske loron manas, hoban aan iha tahu laran hodi kuda, kuidadu no ku’a nafatin kanku. Ho atividade ne’e, prejudika mós ba nia saúde, tan ne’e avó Domingas mós moras bebeik.
“Di’ak tiha, ha’u ku’a fali. Be’e to’o iha ne’e (kanotak), bee hoban ha’u. Ha’u ku’a oras ida, loro-kraik, kalan ha’u moras ona. Ha’u ku’a loron ida nian, ha’u bele hola ha’u-nia masin, masako, masin-midar, kafé hodi pake (uza),” vulnerável Domingas dos Santos konta tuir.
Avó Domingas, jerasaun uma lisan Lauhou, aldeia Hato Matili, suku Asumanu, Munisípiu Likisa ne’ebé hela ona iha Díli dezde 1982 ne’e konta tuir tan katak alende hola nesesidade bázika hirak ne’e, maske moras nia iha korajen hodi luta konkista moras hodi nafatin ku’a kanku hetan netik nafatin duit ruma, loron tolu ka haat hanesan ne’e hodi hola fós nune’e mós ai-moruk ba saúde. Moras hkbiit aan ho orasaun no husu tulun matebian sira mós.
“Maske loron manas maibé ha’u obriga aan. Ha’u moras la ku’a, ha’u di’ak fali kontinua ku’a. La ku’a mós ha’u atu lori saida hodi hola buat hotu-hotu presiza? Ha’u tenke ku’a duni. Ne’ebé, ha’u moris ho kanku to’o agora,” suspira oan doben husi Maria dos Santos no Manuel dos Santos (matebian, mate iha 2002) ne’e.
Vulnerável ne’ebé moris iha loron 4 maiu 1968, iha knua Lauhou, suku Asumanu, Munisípiu Likisa ne’e, bainhira ho otas sei forte hela hamutuk ho maun sira balun, maun sira ne’e fó fiar hodi tau-matan no kuidadu nia oan sira to’o fetoran no mane klosan, hamutuk na’in neen.
Ikus mai, tan problema uma laran, sira duni sai avó Domingas husi uma-laran. Tan ne’e maske sente laran todan, maibé avó Domingas konta katak deside ho fuan hodi sai husi uma laran, hodi muda tiha ba hela iha Ai-tarak laran, Díli ne’e.
“Foin dadauk iha 2004 ne’e mak nia hirus ha’u, nia duni tiha ha’u, ha’u mós sente la di’ak ida. Ema nia oan boot ona, ha’u tenke pindah (muda) sai, ne’e mak ha’u hodi mai hela iha ne’e to’o agora ne’e,” nia hanoin hikas ho matan-been.
Bainhira mai hela iha Ai-tarak laran, aldeia Manufuik ne’e, hela ho fali família balun, maske nune’e ema barak demais fatin sira mós klot nune’e nia deside, hodi nia kbiit rasik, ho tulun husi foinsa’e sira balun, nia konsege haketak aan hodi moris iha fatin simples ida.
Iha ne’e, subriñu sira balun hanoin hetan nia no mai sira hela besik malu. Ida serbisu nu’udar limpezadór ka cleaner, ida nu’udar estudante.
“Han hemu, ha’u na’in tanggung (responsabiliza-red) ha’u-nia aan rasik, sira na’in tanggung sira nian. Buat hotu-hotu la iha ha’u nonok de’it, ha’u la husu ida. Ha’u ba husu ha’u-nia maun nia ferik oan mós ha’u sente la di’ak. Ha’u na’in esforsu aan, ha’u na’in buka rasik,” nia akresenta.
Razaun, avó Domingas lakohi husu tan sente moe katak ema bele dehan: Bainhira ita husu ema seluk, ema dehan ó-nia liman fuan la iha ó labele kaer, buka han hemu? Ida ne’e de’it. Nia la brani atu husu ba ema.
“Biar ha’u fós la iha, fós hotu ona, la han, entaun ha’u esforsu aan tenke ku’a kanku. Ha’u bele moras oinsá mós tenke obriga ha’u tenke ku’a. Ha’u ku’a para lori fa’an dala tolu, ha’u foti fós karon ida,” nia esplika.
Dala ida tan, tan moras bebeik, avó Domingas bolu labarik ida, hodi sai nu’udar oan haki’ak (Binoy la’ós naran loos-red) husi família balun atu bele ajuda nia tein no fase nia ropa, depois ba eskola.
Enkuantu nia subriñu, subriña sira ne’e, sira na’in haree sira nian, hanesan sira hanoin maibé nia dehan la husu. “Hanoin, imi nia tian ida mak ha’u, imi bele fó, maibé la iha to’o iha ne’ebé mós ha’u la husu ida. Ita-nia sentimentu ne’e, tenke ser hanoin buat hotu-hotu,” tenik avó Domingas.
Iha kondisaun seluk, maske iha oan haki’ak maibé moris hetok sei susar nafatin basá uma mahon ne’ebé nia hela la fó mahon di’ak tan udan anin sei tama borus, bee fo’er no plástiku aat sira lalin hamutuk liuhusi valeta ku’ak sira, hahalok husi viziñu sira balun, paradu iha nia hela fatin, maske nia hato’o ona keisa ba xefe aldeia sira.
“Udan tuun mai, bee tama to’o uma laran no estraga hotu oan haki’ak nia livru sira pois habai fali hodi uza ba eskola. Udan borus husi kakuluk tama husi didin-lolon, varanda bee nakonu,” nia haktuir.
“Ha’u terus loos, ha’u-nia uma aat. Uma hanesan ne’e, buat hotu-hotu dodok tuun mai tama husi ne’e. Tanba li’ur fo’er halo ha’u moras lapara para de’it. Ha’u la tahan ida. Ha’u ko’alia semak atu rona. So klin, buat hotu-hotu mai butuk iha kuartu laran ne’e. Terus no ha’u terus loos,” halerik avó Domingas dos Santos.
Vulnerável ne’e konta tuir, ho idade ne’ebé avansada ona ne’e, hafoin ukun aan, nia foin hetan fós kilo tolu, supermi falun haat no ikan lata rua.
Tuir mai, fós karun ida, dala rua iha Motael. “To’o agora, tinan lima ona la iha. la hetan buat ida,” avó Domingas relembra tuir.
Iha esperiénsia moris ne’ebé nakonu ho inserteza, la tane liman ba ema ida, ho korajen moris iha situasaun difisíl ne’ebé moris dependente ba kanku buras, depende ba rai bokur, maske tenke habai aan iha loron manas, isin iha taho laran, ikus mai inserteza sai serteza ida.
Katak, kondisaun moris ne’e, uma kreda katólika liuhusi parokia Motael, kapela São Operário Ai-tarak laran, lidera husi pe. David da Conceição, via Programa Ajuda Kbiit Laek haktuir ba mensajen Papa Francisco nian katak fulan novembru nu’udar fulan espesiál ba kbiit laek sira, ho tulun husi komunidade sira harii hela uma mahon ida ba avó Domingas.
Uma ne’e sei harii ho tamañu 5m X 6 m ho finanseiru dolár 661 no reforsa husi empreza timoroan ida STAR PRINTING ho voluntáriu to’o remata inklui nesesidade bázika sira seluk. Apoiu vulnerál husi parokia Motael, Díli ne’e ho slogan “O-nia moris folin laek bainhira la fahe ho ema seluk”
Uma ne’e harii husi grupu voluntáriu foinsa’e timoroan ne’ebé reprezenta husi munisípiu hotu iha Timor-Leste. Konstrusaun ba uma ne’e lansa iha sábadu, 16 dezembru 2017, semana ne’e.
“BERSATU KITA TEGUH, BERCERAI KITA RUNTUH” ka etimolojikamente traduz katak HAMUTUK ITA FORTE, FAHE MALU ITA MONU.
(Jornalista: Rafy Belo)
(Editór : Manuel Pinto)
